|
 Ceza muhakemesine konu olan herhangi bir olay ne denli kapsamlı olursa olsun, ceza adalet sistemi mekanizması işleyişi içerisinde ilelebet kalabilmesi mümkün değildir. Ceza adalet sistemi olağan işleyişi çerçevesinde muhakemeyi tamamlama becerisini gösterebilirse ceza uyuşmazlığını bir karara bağlanarak sonuçlandırılacaktır. Muhakeme konusu olay ceza adalet sisteminin üstesinden gelemeyeceği boyuttaysa ceza adalet sistemini rahatlatıcı, dava konusu olayı adalet mekanizması süreci dışına itici ilave mekanizmaların devreye girebilmesi de mümkün bulunmaktadır.
(Radikal Gazetesi, 18.02.2009, Prof. Dr. Vahit Bıçak)
Ceza muhakemesi soruşturma ve kovuşturma olmak üzere ardışık iki temel evreden oluşur. Bu evreler eşzamanlı veya birbirine paralel olarak yürütülemez. Soruşturma evresi bitmeden kovuşturma evresine geçilemez. Soruşturma evresi tamamlanmadan kovuşturma evresine geçilmeye çalışılırsa iddianamenin iadesi mekanizması devreye girer. İddianamenin iadesi mekanizması işlevini görememiş ve geçilmemesi gerekirken kovuşturma evresine geçilmiş, ancak kovuşturma evresi yürürken soruşturmanın eksik yapıldığı anlaşılmışsa, durma kararı verilerek kovuşturma evresi beklemeye alınır. Bu formata yerleştirmede güçlük çekilen olaylar gözümüzün önünde cereyan ede dursun, bir taraftan da Ergenekon muhakemesi biter mi? Biterse nasıl biter soruları zaman zaman sorulmaktadır.
Hiçbir ceza muhakemesi sonsuza kadar devam etmez, edemez. Ceza muhakemesi birçok farklı şekilde sona erer. Bir gazete makalesinin boyutlarının izin verdiği ölçüde bunlardan bazılarına ana hatlarıyla değinmek ufuk açıcı olabilir.
Şüpheli veya sanığın ölümü
İlk olarak, şüpheli veya sanığın ölümü, ceza muhakemesinin işleyişini tamamen sonlandırır. Ölümün gerçekleştiği, şüpheli veya sanığın nüfus kayıtlarıyla tespit edilmelidir. Suç işlendikten sonra, henüz soruşturma evresi başlamadan şüphelinin öldüğü anlaşılırsa ceza muhakemesine hiç başlanılmaz. Soruşturma evresinde şüphelinin ölümü gerçekleşirse Cumhuriyet Savcılığı tarafından iddianame hazırlanmaz, "kovuşturmaya yer olmadığı" kararı verilir. Kovuşturma evresinde şüphelinin ölümü gerçekleşirse mahkeme tarafından "düşme kararı" verilir. Hüküm verildikten sonra ölüm gerçekleşmesi halinde; hürriyeti bağlayıcı ceza ve infaz edilmemiş adli para cezası ortadan kalkar.
Fiilin suç olmaktan çıkarılması
Ceza muhakemesinin konusu, ceza kanunları tarafından suç sayılan fiillerin yargılanmasıdır. Bir davranışın suç oluşturup oluşturmadığı, fiilin işlendiği tarihte yürürlükte olan kanunlara göre belirlenir. Fiilin işlendiği tarihte suç oluşturan bir davranış, daha sonra yapılan kanun değişikliğiyle suç olmaktan çıkarılabilir. Böyle bir durumda, fiilin işlenmesinden sonra yürürlüğe giren kanun geçmişe yürütülerek uygulanır. Bu durum, ceza muhakemesinin işleyişi tamamen engeller. Şüpheli veya sanığa ceza verilemez ve güvenlik tedbiri uygulanamaz. Herhangi bir cezaya veya güvenlik tedbirine hüküm olunmuşsa infazı ve kanuni neticeleri kendiliğinden kalkar.
Fiilin suç olmaktan çıkarılması yasama organı tarafından gerçekleştirebileceği gibi, yargı organı tarafından da gerçekleştirilebilir. Anayasa Mahkemesi"™nin bir ceza normunu iptal ederek fiili şuç olmaktan çıkarması mümkündür. Bu durumda Anayasa Mahkemesi"™nin ceza normunu iptal kararı geriye yürüyecektir.
Akıl hastalığı
Akıl hastalığı suçun işlendiği esnada mevcut olabileceği gibi, suç işlendikten sonra da ortaya çıkabilir. Suçun işlendiği sırada failin akıl hastası olması, kusurluluğu etkileyen bir durum olduğundan faile hiçbir ceza verilmeyebileceği gibi cezasında belli oranda indirim de yapılabilir. Bu tür akıl hastaları hakkında kusurun bulunmaması nedeniyle ceza verilmesine yer olmadığı kararı verilir. Bu kişiler hakkında ceza muhakemesi hüküm verilişine kadar devam edilecek, ancak hüküm aşamasında güvenlik tedbiri muhakemesine dönülecektir.
Şüpheli veya sanığın akıl hastası olup olmadığının tespiti, kişinin CMK 74. maddesinde belirlenen şartlar ve süreler çerçevesinde gözlem altına alınması ve bilirkişi incelemesiyle mümkün olabilir.
Aynı konuda derdest dava bulunması
Aynı fiilden dolayı aynı kişi hakkında görülmekte olan bir ceza davasının varlığı aynı kişi hakkında aynı konuyla ilgili bir başka ceza davasının açılmasına engel oluşturur. Derdest bir davanın mevcudiyeti fark edilmeden aynı fiilden dolayı aynı kişi hakkında yeni bir ceza davası açılmış olması durumunda, ilk davadan haberdar olan mahkemenin derdestlik nedeniyle sonraki davanın reddine karar vermesi gerekir. Henüz ikinci dava açılmadan önce bu durum mahkemece fark edilirse, iddianamenin iade edilmesi gerekir.
Aynı konuda kesin hüküm bulunması
Aynı fiilden dolayı aynı kişi hakkında kesin hüküm bulunması, aynı konuda tekrar ceza muhakemesi yapılmasını engeller. Aynı konuda kesin hüküm bulunması halinde; soruşturma evresinde kovuşturma olanağı bulunmadığı gerekçesiyle Cumhuriyet Savcılığı tarafından "kovuşturmaya yer olmadığı"(md. 172/1), kovuşturma evresinde ise mahkeme tarafından davanın reddine karar verilir(md.223/7).
Askere alınma
Askerlik hizmetine alınma, bazı durumlarda ceza muhakemesinin işleyişini engelleyen bir durum olarak karşımıza çıkabilir. Erler, erbaşlar veya yedek subayların askerlik hizmetine alınmadan veya silah altına çağrılmadan önce işledikleri ve yukarı sınırı iki yıla kadar hapis cezasını gerektiren suçlara ilişkin davalarda soruşturma ve kovuşturma işlemleri askerliklerini bitirmelerine kadar geri bırakılır (AsMKYUK, md. 20/1-2).
Savaş halinde, silah altında bulunan veya silah altına çağrılan tüm asker kişiler hakkında, aleyhlerinde adliye mahkemelerinin görevine giren ve beş yıla kadar hapis cezasını gerektiren suçlardan dolayı soruşturma ve kovuşturma işlemleri barışa veya askerliklerinin bitimine kadar geri bırakılır (AsMKYUK, md. 20-3). Soruşturma veya kovuşturma işlemlerinin geri bırakılması halinde zamanaşımı süreleri işlemez.
Dava zamanaşımı süresinin dolması
Ceza yargılaması belli bir süre içerisinde bitirilmesi gereken bir süreçtir. Yargılama konusu olayın niteliğine göre farklı süreler söz konusudur. Belirlenen süreler içerisinde ceza yargılaması tamamlanamazsa veya belirlenen süreler içerisinde verilen ceza infaz edilemezse, Devletin yargılama, ceza verme veya verdiği cezayı infaz edebilme yetkisi ortadan kalkmaktadır.
Zamanaşımı süreleri kamu düzeninin bir gereği olduğundan re"™sen uygulanır. Şüpheli, sanık yada hükümlünün zamanaşımı normlarının uygulanmasından vazgeçmesinin veya zamanaşımı normlarının uygulanmasını talep etme ya da etmemelerinin bir önemi yoktur.
Dava ve ceza zamanaşımı olmak üzere iki çeşit zamanaşımı mevcuttur. Suçun işlendiği tarihten itibaren başlayıp cezanın verilip kesinleşmesine kadar devam eden sürecin yasada öngörülen süreler içerisinde tamamlanamaması halinde takibat yapılamaması, dava açılamaması veya açılan davaya devam edilememesi durumu dava zamanaşımı kavramıyla ifade edilmektedir. Yargılama sonunda verilen cezanın kesinleşmesinden sonra yasada belirlenen süreler zarfında infazın yerine getirilememesi halinde artık infazının mümkün olmaktan çıkması durumunda ise ceza zamanaşımı söz konusudur.
Tek bir dava zamanaşımı süresi yoktur. Suçlar için öngörülen cezaların ağırlığına göre farklı zamanaşımı süreleri öngörülmüştür. Suçların cezaları fazlalaştıkça zamanaşımı süreleri de uzamaktadır.
Suçun islendiği tarihten başlayarak kanunda öngörülen sürelerin geçmesi ceza muhakemesinin işleyişini engelleyecektir.
Af
Suç ve ceza koymak yetkisine sahip olan yasama organı, suçu ve/veya cezasını affetmek yetkisine de sahip bulunmaktadır. Af, kanunla çıkarılır. Af çıkarma, Anayasa"™da, TBMM"™nin görevleri arasında sayılmıştır. TBMM tarafından af kanunu çıkarılması ceza muhakemesinin işleyişini engelleyici etki doğurur.
Genel af, suçu veya ceza mahkumiyetini, tüm hüküm ve neticeleri ile birlikte ortadan kaldırmaktadır. Özel af ise, ceza mahkumiyetini değil, yalnızca cezayı ortadan kaldıran bir aftır.
Kanunun özel aftan anladığı, sadece 'hapis cezasının"™ affıdır. Afla, hapis cezasının ya infaz kurumunda çektirilmesine son verilir, ya infaz kurumunda çektirilecek süresi kısaltılabilir, ya da adli para cezasına çevrilebilir.
Sonuç olarak, ceza muhakemesine konu olan herhangi bir olay ne denli kapsamlı olursa olsun, ceza adalet sistemi mekanizması işleyişi içerisinde ilelebet kalabilmesi mümkün değildir. Ceza adalet sistemi olağan işleyişi çerçevesinde muhakemeyi tamamlama becerisini gösterebilirse ceza uyuşmazlığını bir karara bağlanarak sonuçlandırılacaktır. Muhakeme konusu olay ceza adalet sisteminin üstesinden gelemeyeceği boyuttaysa ceza adalet sistemini rahatlatıcı, dava konusu olayı adalet mekanizması süreci dışına itici ilave mekanizmaların devreye girebilmesi de mümkün bulunmaktadır.
Prof. Dr. Vahit Bıçak: Ceza Hukuku Öğretim Üyesi
www.vahitbicak.com |
